Tove Jansson bracht tachtig jaar geleden haar eerste Moemin-verhaal uit: De Moemins en de grote overstroming. Haar naam is onlosmakelijk verbonden met de kinderboekenreeks die uit deze eersteling groeide. Maar als artistieke duizendpoot sloeg ze ook andere wegen in. Hieronder neem ik je mee voor een blik achter de schermen van haar leven en werk.
Vrijheid, blijheid
Tove Jansson (Helsinki, 1914-2001) groeide op in een artistiek gezin in Helsinki. Haar vader was een beeldhouwer, haar moeder grafisch kunstenares en illustratrice. Al heel vroeg werd duidelijk dat ook hun dochter het tekenen in de vingers had. Van 1930 tot 1933 ging ze in Stockholm naar de tekenacademie. Daarna volgde ze in Helsinki schilderkunst. Tegelijk voelde Tove Jansson van jongs af aan ook de drang om zich uit te drukken in woorden, al was het maar om zich af te zetten tegen de almacht van het beeldend werk dat het leven van haar ouders beheerste.
In haar studentenjaren in Helsinki richtte ze samen met enkele progressieve studiegenoten een kunstenaarscollectief op. De ruimte die ze er huurden, vormden ze om tot een bohémien werkplek. Vrijheid blijheid gold toen zowel in hun zoektocht naar nieuwe stijlen, technieken en vormen van expressie als in hun amoureuze escapades.
Kanonnenvlees
Met de Tweede Wereldoorlog kwam haar leven onder een heel ander gesternte te staan. Niet alleen werd de Finse hoofdstad meermaals gebombardeerd door de Sovjettroepen, meerdere mannen in haar leven verdwenen ook richting het Fins-Russische front. Onder hen waren haar oudste broer en ook de kunstschilder Tapio Tapiovaara (1908-1982), haar toenmalige minnaar.
Zij en alle andere thuisblijvers wachtten dag na dag in angst af wat voor nieuws hen van het front zou bereiken. Tove Jansson vreesde bovendien zowel de hardvochtigheid als het superioriteitsgevoel waarmee haar in de oorlogsmachine meedraaiende generatiegenoten ooit weer als redders van de natie naar huis zouden komen.
Die neveneffecten had ze als kind namelijk al gevoeld bij haar vader na diens inzet in de Finse burgeroorlog – dit conflict draaide er in het voorjaar van 1918 op uit dat de Russische invloedssfeer over Finland werd vervangen door de Duitse. Vanwege Duitslands nederlaag in WO I was die situatie weliswaar niet lang houdbaar en werd Finland alsnog onafhankelijk.
Haar vader was door die bittere oorlogservaring overigens niet alleen verhard. Hij hield er ook een sympathie aan over voor het Duitse Rijk. Ook later, ten tijde van WO II, bleef hij Duitsland zien als de bevrijder. Hij kwam daar zelfs niet op terug toen Duitsland in de greep raakte van Hitlers nazisme en Jodenhaat.
Het huwelijk: een schijnvertoning
Zijn pro-Duitse houding was toentertijd nefast voor de band tussen vader en dochter, temeer omdat verschillende van Tove Janssons beste vrienden Joodse roots hadden. Eva Konikoff, een in Rusland geboren fotografe, was een van hen. Aan het begin van de jaren veertig vluchtte zij van Finland naar de VS. In het mooi uitgegeven Letters from Tove (2019) zijn heel wat van Tove Janssons openhartige brieven aan haar boezemvriendin opgenomen.
Uit sommige van de brieven valt ook een en ander af te leiden over Tove Janssons maatschappelijke visie. Zo heeft ze het meermaals over het huwelijk als een schijnvertoning. Tot die conclusie kwam ze door te kijken naar de verstandhouding tussen haar ouders.
Haar mening blijkt bijvoorbeeld uit de volgende passage uit een brief aan Eva Konikoff van 1 november 1941 – “Faffan” en “Ham” zijn de bijnamen voor respectievelijk haar vader en haar moeder: ‘Ik zie hoe Faffan, de meest hulpeloze, de meest kortzichtige van ons allemaal, het hele huis tiranniseert, ik zie dat Ham ongelukkig is, omdat ze altijd ja heeft gezegd, de gemoederen heeft bedaard, een stap opzij heeft gezet. Ze heeft haar leven opgeofferd en kreeg niets in ruil, behalve kinderen die door de oorlog kapot worden gemaakt of er verbitterd uit terugkomen.’
Haar eerste en tweede grote liefde
In Atos Wirtanen (1906-1979) vond ze een man die wel uit het juiste hout gesneden was: een meelevende partner met een missie. Hij was journalist, filosoof, links politicus en enfant terrible in het Finse parlement. Zijn levenslust maakte voor haar alles rijker, warmer en intenser. Hun latrelatie zat haar als gegoten, omdat die zowel warmte bood als ruimte voor zichzelf en voor haar eigen werk.
Toch overwoog ze zelfs met hem geen kinderen: ‘Deze oorlog heeft me één ding geleerd. Nooit zonen. Nooit soldaten. Het heeft misschien iets van een idee-fixe, maar ik heb te veel gezien om ooit het risico te nemen.’
In de winter van 1946 wankelde haar wereld zoals ze hem kende. Op een feestje stelde haar jongste broer haar voor aan de theaterregisseur Vivica Bandler (1917-2004). Daar en toen werd Tove Jansson volledig verrast door een overslaande vonk. Die negeren was geen optie.
De twee hadden amper drie weken samen. Daarna moest Vivica voor haar werk terug naar Parijs. Brieven over en weer – waarvan er ook zijn opgenomen in Letters from Tove – en telefoongesprekken hielden hun liaison ongeveer een half jaar gaande. Tove Jansson moest die verhouding overigens geheimhouden, want tot 1971 waren lesbische en homoseksuele relaties strafbaar in Finland.
Na een halfjaar doofde de amoureuze steekvlam langzaam, omdat Vivica Bandler haar echtgenoot niet zou verlaten. Zij en Tove Jansson bleven wel vrienden voor het leven.
“Tove, is het waar dat wij nog niet getrouwd zijn?”
Tove Jansson richtte zich na dit verwarrende intermezzo weer helemaal op Atos Wirtanen. Rond kerst 1947, toen hij op politieke rondreis was in Europa, vroeg ze hem zelfs per brief of het geen goed idee zou zijn om te trouwen! Maar in één adem voegde ze aan haar aanzoek toe, dat mócht het huwelijk hem niet zinnen, ze gewoon weer tot de orde van de dag over konden gaan, zodra hij opnieuw thuis was.
Zijn reactie kennen we doordat ze die overnam in een brief aan haar vriendin Eva Konikoff:
‘Tove, is het waar dat wij nog niet getrouwd zijn? Ik dacht dat we dat al waren, we moeten dat op een of andere manier over het hoofd hebben gezien. Het is natuurlijk slechts een formaliteit. Maar laat ons er binnen afzienbare tijd toch maar eens werk van maken. De mensen zouden wel gaan denken dat we het niet met elkaar kunnen vinden.’
Tove Jansson ging meteen aan het plannen, maar bij zijn terugkeer bleek haar toekomstige veel minder gehaast dan in zijn brief. Om te beginnen wilde hij hun huwelijk over belangrijke verkiezingen heen tillen. Van dat uitstel kwam afstel en uiteindelijk scheidden hun wegen zich alsnog.
Getrouwd met de Moemins
De positieve wind die Atos Wirtanen in haar leven bracht, valt evenwel niet te ontkennen. Onder zijn invloed wonnen haar schilderijen na WO II weer aan kleur. En door zijn oog voor haar schrijftalent, monden haar ideeën rond de Moemin-figuurtjes uit in een strip in de door hem uitgegeven krant. In 1945 werd ook De Moemins en de grote overstroming een feit, het eerste Moemin-(kinder)boek van een reeks.
In de Moemin-wereld kon ze kwijt wat haar zoal bezighield. De Moemins bezorgden haar ook naambekendheid en brachten meer geld in het laatje dan haar schilderijen en haar fresco’s voor publieke gebouwen. Toch werden ze haar mettertijd tot last.
Ze legden simpelweg te veel beslag op haar tijd: er waren de boeken, de krantenstrips, de vertalingen, theateruitvoeringen en ook nog eens allerhande gadgets die het licht zagen. De gestaag stijgende Moemin-koorts leidde ertoe dat Tove Jansson niet meer toekwam aan schilderen en schrijven. In 1959 droeg ze daarom de strips over aan haar jongste broer. De opluchting die ze daarbij voelde was groot. Ze vergeleek die met het beëindigen van een uitgewoond huwelijk, of ook wel met herademen na jaren van tandpijn … Na 1970 verzon ze ook zelf geen Moemin-boeken meer.
Driemaal is scheepsrecht
Maar eerst nog even terug nu naar een kerstfeestje in 1955. Toen leerde Tove Jansson grafisch kunstenares Tuulikki Pietilä (1917-2009) kennen. Samen stonden ze in voor de muziekkeuze. Vrijwel meteen daarna klonken de twee creatievelingen hun levens aan elkaar.
Tuulikki Pietilä kocht een studio die via een lange gang verbonden was met die van Tove Jansson. Werken deden ze weliswaar graag elk op hun eigen terrein. Hoe de twee ieder aan een kant van een appartementencomplex bij de haven van Helsinki samenleefden en apart werkten, komt ook terug in Tove Janssons roman Fair play uit 1989. Dit is een van haar elf boeken voor volwassenen. Zelf omschreef ze het als een ‘vriendschapsroman’ over twee vrouwen die al dertig jaar een leven van ‘werk, vreugde en opschudding’ delen.
Het eilandleven (in Summer Book)
Tove Jansson hield van de Finse eilanden. Die liefde gaat terug tot zomervakanties die ze er als kind met haar ouders doorbracht. In de zomer van 1947 bouwde ze een houten vissershuisje op het eiland Bredskär, ‘om mijn vrienden te ontvangen en mijn eenzaamheid te beschermen,’ zoals ze schreef aan Eva Konikoff in de VS.
Ze huurde Bredskär voor vijftig jaar, maar nood aan nieuwe horizonten dreef haar halfweg de jaren zestig al naar een ander eiland, het rotsige Klovharu(n).
In Zomerboek uit 1972 heeft ze het eilandleven centraal gezet. In deze roman overzomeren een grootmoeder, haar zoon en haar kleindochter Sophia in alle eenvoud op een eiland voor de Finse kust. Alle drie gaan ze op in het langzame ritme van de zomer en in de kleine dingen die het leven bijzonder maken. Heel treffend is hoe grootmoeder en kleindochter zich allebei kwetsbaar voelen door hun leeftijd.
Het boek is in 2024 onder de titel Summer Book verfilmd. Glenn Close speelt er de rol in van de grootmoeder, die haar kleindochter tijdloze levenslessen in miniatuurvorm geeft.
Meer lezen?
- Tove Jansson: Fair play. Vertaald door Kim Liebrand. Met een voorwoord van Ali Smith. De Geus, Amsterdam, 2018. 123 pagina’s. ISBN 978 90 445 4077 2
- Mijn recensie van Fair Play op Mappalibri
- Tove Jansson: Zomerboek. Vertaald door Cara Polet. De Geus, Amsterdam, 2020. 176 pagina’s. ISBN 978 90 4454059 8
- Tove Jansson: Letters from Tove. Vertaald uit het Zweeds door Sarah Death. Sort of Books, 2020. 496 pagina’s. ISBN: 978-1908745729
- Tove Jansson is vooral bekend als schrijver-illustratrice, maar zelf vond ze haar werk als schilder even waardevol. Op de website www.tovejansson.com vind je veel beeldmateriaal.
- In deze Boekanza-post lees je meer over de Moemin-wereld van Tove Jansson. Als je nog meer wil weten over deze wezens, dan is de Moomin-website een ware schatkamer. Zo verneem je er bijvoorbeeld dat trekken van de hierboven vermelde drie grote liefdes van de Finse schrijfster – Atos Wirtanen, Vivica Bandler en Tuulikki Pietilä – respectievelijk in de personages Snuisterik (Snufkin), Thingumy en Too-Ticky geslopen zijn.
